H τέχνη εναντίον της εκπαίδευσης

Asger Jorn, Animal sans proie, 1958

Ο A. Ν. Ουάιτχεντ εξηγεί με πάμπολλα επιχειρήματα στο βιβλίο του ότι η σπουδαιότητα των καλών τεχνών έγκειται στην ικανότητά τους να επιβάλλουν αξιοδοτήσεις, ν’ αλλάζουν τις αξίες. Εξηγεί, επιπλέον, ότι η αλλαγή αυτή βρίσκεται στην πηγή όλων των αλλαγών στην ανθρώπινη ζωή· ότι η ικανότητα συντήρησης των αξιών εξαρτάται απ’ αυτή την αέναη αλλαγή: «Συντήρηση χωρίς αλλαγή δεν μπορεί να συντηρήσει τίποτα». «Αυτή η γονιμοποίηση της ψυχής είναι ο λόγος για την αναγκαιότητα της τέχνης. Μια στατική αξία, όσο σοβαρή και σπουδαία κι αν είναι, καταντά ανυπόφορη επειδή όσο περισσότερο αντέχει τόσο περισσότερο καταντά φρικτά μονότονη. Η ψυχή επιζητεί σφοδρά ν’ ανακουφιστεί με την αλλαγή, Υποφέρει από την αγωνία της κλειστοφοβίας. Η μετάβαση στο χιούμορ, το ευφυολόγημα, την ασέβεια, το παιχνίδι, τον ύπνο και, πάνω απ’ όλα, την τέχνη, της είναι απαραίτητη. Μεγάλη τέχνη είναι η διευθέτηση του περιβάλλοντος έτσι, ώστε να παρέχει στην ψυχή ζωντανές αλλά παροδικές αξίες. Η πειθαρχία της δεν διαχωρίζεται από τη διασκέδαση, αλλά είναι η αιτία της. Μετασχηματίζει την ψυχή στην αέναη πραγμάτωση αξιών που εκτείνονται πέραν του προηγούμενου εαυτού της».

  Όλα αυτά είναι πολύ όμορφα να τα βλέπεις τυπωμένα, αλλά η αξία των παραπάνω σκέψεων του Ουάιτχεντ μηδενίζεται από τις εκπαιδευτικές υπο­δείξεις του. Ισχυρίζεται ότι «η σύγχρονη επιστήμη έχει επιβάλλει στην αν­θρωπότητα την ανάγκη να βαδίζει μπροστά». «Όταν ο άνθρωπος σταματή­σει να περιπλανιέται, θα σταματήσει ν’ ανεβαίνει στην κλίμακα του όντος. Η φυσική περιπλάνηση παραμένει σπουδαία, αλλά ακόμα μεγαλύτερη είναι η δύναμη των πνευματικών περιπετειών του ανθρώπου: των περιπετειών τής σκέψης, του παθιασμένου αισθήματος, της αισθητικής εμπειρίας. Το κέρδος τής περιπλάνησης έγκειται ακριβώς στο ότι είναι επικίνδυνη και χρειάζεται επιδεξιότητα για ν’ αποφύγει τις κακοτοπιές... Το μέλλον είναι πάντα επικίνδυνο κι ένα προτέρημα της επιστήμης είναι να εξοπλίζει το μέλλον για ν’ αντεπεξέρχεται στα καθήκοντά του... Συνολικά, οι μεγάλες εποχές ήταν πάντα ασταθείς εποχές».

  Φρονώ ότι η επιστήμη καθεαυτή δεν άλλαξε ποτέ τίποτα και δεν θ’ αλ­λάξει ποτέ τίποτα, παρά μόνο προς την κατεύθυνση της πλήρους αδράνει­ας. Η τέχνη και η προσαρμογή του κόσμου στις επιθυμίες του είναι και θα παραμείνουν τα αληθινά κίνητρα των κινήσεων του ανθρώπου. Ο Ουάιτχεντ λέει: «Μιλώ για νόημα, σημαίνει μιλώ για ποσότητα». Για τον καλλιτέ­χνη, μιλώ για νόημα σημαίνει μιλώ για ποιότητα (αίσθηση). Διότι η λέξη νόημα^[1] σημαίνει αλλαγή, και θα δείξω ότι ποιότητα και κίνηση είναι ένα και το αυτό, κι αν ακόμα η ελεύθερη αλλαγή μπορεί να θεωρηθεί κίνηση χωρίς νόημα. Η κίνηση παρέχει στις ποσότητες την ποιότητά τους. Η αλλαγή α­ξίας είναι μια αλλαγή κίνησης· ο Ουάιτχεντ εξηγεί ότι «εκπαιδεύομαι σημαί­νει μαθαίνω την τέχνη να χρησιμοποιώ τις γνώσεις. Το πραγματικό μας πρόβλημα είναι να προσαρμόσουμε τον κόσμο στις αντιλήψεις μας και όχι τις αντιλήψεις μας στον κόσμο». Θέλει να πει: να συντρίψουμε κάθε τάση «μετασχηματισμού της ψυχής», κάθε ροπή προς εξωτερικούς «κινδύνους και αστάθειες». Ο Ουάιτχεντ αναγνωρίζει την ουσιώδη αξία μιας καλλιτε­χνικής εκπαίδευσης, αλλά αρνείται να καταλάβει ότι πρόκειται για εκπαί­δευση με κατεύθυνση εκ διαμέτρου αντίθετη από της επιστημονικής εκπαί­δευσης. Με την καλλιτεχνική έννοια του όρου, «είμαι εκπαιδευμένος» ση­μαίνει ότι έχω τη δύναμη και τα μέσα για να είμαι «κακώς εκπαιδευμένος», με τη συμβατική και σχολική έννοια του όρου. 
  Το πρόβλημά μας είναι ν’ αλλάξουμε τις αντιλήψεις του ανθρώπου και όχι τον κόσμο. Ενώ η επιστημονική εκπαίδευση αλλάζει τον άνθρωπο ισχυριζόμενη ότι αλλάζει τον κόσμο, ο καλλιτέχνης αλλάζει τον κόσμο και την κοσμοθεώρηση για να φτάσει ν’ αλλάξει τον άνθρωπο. Αυτή η τοποθέτη­ση του προβλήματος ορίζει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του καλλιτεχνικού αι­νίγματος. Εργαζόμαστε με ανόργανα αντικείμενα, τα έργα τέχνης, σαν ν’ αποτελούσαν οργανικό μέρος της ανθρώπινης βιολογίας, και το εκπληκτι­κότερο είναι ότι έχουμε επιτυχία.

---

[1] Sens,

1. Sens, επίσης: φορά, κατεύθυνση [σ.τ.μ.]

Απόσπασμα από το βιβλίο του Άσγκερ Γιορν "Περί Μορφής" όπου περιέχει μια ανθολογία άρθρων του και εκδόθηκε από την Καταστασιακή Διεθνή τον Ιούνιο του 1958.
Ελληνική έκδοση: Νησίδες, 2002